Był to czas, gdy nasz kontynent budził się ze snu, niczym olbrzym przeciągający się po wiekach zlodowacenia. Ziemia, zrzucała białe brzemię w monumentalnym, lecz niespiesznym procesie. Kiedy jęzory lodowców, niby nieprzyjacielskie armie, wycofywały się – rzeki zyskiwały nowe koryta, a ich doliny stawały się korytarzami, którymi mogło podążyć życie. Gdy klimat ulegał ociepleniu, następowała powolna migracja roślinności. Jako jedne z pionierów, na podbój nowych terenów, ruszyły także nasiona topoli. Niesione przez wiatr i wodę, otoczone puchem drobiny – choć niepozorne – były skazane na sukces. Dzięki swej witalności oraz znakomitym zdolnościom adaptacyjnym, drzewa należące do rodzaju Populus, wraz z końcem epoki lodowcowej na dobre zadomowiły się w Europie i do dzisiaj ich sylwetki stanowią charakterystyczny element dolin naszych rzek. Tutaj też od niepamiętnych czasów stykali się z nimi nasi przodkowie.

Wisła i kilka topól (w środku kadru) rosnących u podnóża jednej z nadwiślańskich polodowcowych wysoczyzn; zdjęcie autorstwa ARTIDRON Photography.

Jedną z wrodzonych potrzeb człowieka jest pragnienie oswajania świata. Proces ten może odbywać się również poprzez tworzenie opowieści. Stojąc w obliczu potężnych i niezrozumiałych sił przyrody ludzie szukali wzorców, które nadawałyby rzeczywistości określony sens. Potężne topole – wyraziste z wyglądu, rosnące nad ciekami wodnymi (postrzeganymi jako linie graniczne między światem ludzi, a sferą nieznanego) z czasem wpisały się w kanon symboli związanych ze śmiercią, przemijaniem, czy różnego rodzaju przemianami. Finalnie, zakorzeniły się więc nie tylko w glebie realnego świata, ale też w sztafażu ludzkiej wyobraźni, stając się elementem mitów, wierzeń i przesądów.

Dzisiaj – poza echem dawnych podań, z niematerialnego dziedzictwa topól niewiele zostało. W stosunkowo krótkim czasie oblicze świata niewyobrażalnie zmieniło się, a one – odarte z tajemniczej aury – dla wielu osób stały się wręcz ledwie tolerowanymi chwastami. Osobiście, stoję po drugiej stronie barykady. Ten rodzaj drzew ogromnie mnie fascynuje (szczególną estymą darzę nasze nadwiślańskie sokory) i nie jestem w stanie pogodzić się z tym, jak niesprawiedliwie są one obecnie postrzegane. Jest dla mnie oczywiste, iż oprócz pełnienia funkcji ozdoby krajobrazu, stanowią też niezwykle ważną część środowiska naturalnego, ale im bardziej je poznaję, tym mocniej przekonuję się również, że to, jak postrzegali je nasi przodkowie mogło mieć określone podstawy. O drzewach często mówi się, że są one biernymi świadkami historii. Topole wydają mi się czymś więcej – widzę w nich żywy pomost między dawnymi wierzeniami a współczesnym rozumieniem otaczającego nas świata. Dzisiaj chciałbym pokazać Wam, że wciąż można dostrzec w nich coś interesującego. Poniżej znajdziecie zlepek kilku moich spostrzeżeń dotyczących tej kwestii.

Naśladowczynie błyskawic

Ludzkość od zawsze fascynowała się błyskawicami, przypisując im zarówno niszczycielską siłę, jak i życiodajną moc. W wielu kulturach pełniły one rolę oręża bogów, służącego do walki z siłami zła. Dla Słowian piorun był atrybutem Peruna – władcy nieba i błyskawic, a jego pierwsze wiosenne uderzenie w ziemię uznawano za akt zapładniający ją. Ktoś mógłby powiedzieć – „OK, ale co u licha błyskawice mają do topoli?” Otóż zaskakująco dużo. Zasadność tego twierdzenia znakomicie ilustrują efekty wypalania drewna tzw. metodą Lichtenberga. Ten nie do końca bezpieczny proces, stosowany przez niektórych artystów i rzemieślników, polega na poddawaniu wilgotnego (lub nasączonego roztworem elektrolitów) drewna działaniu prądu elektrycznego o wysokim napięciu. Prąd, przechodząc przez taki ośrodek, podąża drogą najmniejszego oporu, co finalnie prowadzi do powstania charakterystycznych, fraktalnych rysunków na powierzchni materiału poddawanego zdobieniu. Co istotne, owe czarne, kompleksowo rozgałęzione wzory, do złudzenia przypominają sylwetki sokor (ilustrują to zdjęcia zamieszczone poniżej). Gdy przyjrzysz się wiekowej, mocarnej topoli czarnej, której korony nie pokaleczono piłami, z łatwością zauważysz, że jej konary są rosochate, dynamicznie rozgałęzione, nierzadko tworzące nieregularny zygzakowaty wzór naśladujący właśnie kształt błyskawicy. Cecha ta może mieć zastosowanie praktyczne. Jeśli chodzi o mnie, to owo podobieństwo do błyskawic jest tym, co pomaga mi rozpoznawać „nigry” na zdjęciach satelitarnych oraz ortofotomapach (warunkiem jest, by fotografie były wykonywane w okresie, gdy drzewa są bezlistne). W taki sposób, zanim ruszyłem na rekonesans w terenie, udało mi się namierzyć „Horpynę„ – najgrubszą przedstawicielkę swojego rodzaju w Polsce.

Rosochata sylwetka topoli czarnej (po lewej) [źródło]; deska do krojenia z wypalonymi wzorami Lichtenberga [źródło] (prawy górny róg) oraz kilka nadwiślańskich sokor na ortofotomapie wysokiej rozdzielczości (prawy dolny róg).

Zaskakująca cecha liścia sokory

Chyba każdy, kto spędza dużo czasu nad Wisłą przyzna, że bohaterki niniejszej notatki są niezwykle gadatliwymi drzewami. W okresie wegetacyjnym posiadają one tę właściwość, że w ich korony szumią nawet przy na pozór bezwietrznej pogodzie (celuje w tym zwłaszcza osika). Przyjemny dla ucha, srebrzysty dźwięk, który generują jest dynamiczny. Ma szeroki zakres częstotliwości (z dominującymi pasmami w okolicy 1000 Hz) i zmienny poziom głośności, co może potęgować skojarzenia ze swego rodzaju „mową”. Nietrudno zrozumieć, że mógł to być jeden z powodów, dla których dawni ludzie przypisywali topolom nadnaturalne moce. W szeleście ich liści, doszukiwano się bowiem przesłania z zaświatów. Dzisiaj rozumiemy prawdziwą przyczynę tego zjawiska. Chodzi o specyficzną budowę liści, które posiadają długie, spłaszczone ogonki, dzięki czemu szerokie blaszki liściowe mogą łopotać nawet przy najlżejszym ruchu powietrza. Powyższa cecha topolowego listowia jest znana, lecz chciałbym podzielić się z Wami inną, o której nigdzie indziej nie przeczytacie. Mam na myśli to, że kształt liścia topoli czarnej niemal każdy z nas może w prosty sposób ucieleśnić. W jaki sposób? Najlepiej będzie, jeśli spróbujesz zrobić to samodzielnie.

Wyciągnij przed siebie rozczapierzone dłonie, a następnie złącz je w taki sposób, aby oba palce wskazujące i oba kciuki stykały się ze sobą tak, jak zilustrowałem to na poniżej fotografii.

Dłonie ułożone w sposób odtwarzający romboidalny kształt liścia sokory.

I jak? Jestem pewien, że i Ty jesteś w stanie to dostrzec. Powyższe ćwiczenie wydaje się być pozbawioną głębszego sensu zabawą, mnie jednak składnia do refleksji, iż topole i związana z nimi symbolika mogą być nam bliższe, niż się wydaje.

Pareidolia nadwiślańskiego łęgu

Co ciekawe, okazuje się, że nawet w XXI wieku, gdy nasze związki ze światem przyrody są luźniejsze niż kiedykolwiek, istnieją okoliczności, w których wciąż można niemal namacalnie doświadczyć pewnego rodzaju topolowej mistyki. Jakiś czas temu przekonałem się o tym na własnej skórze. Naturalnym miejscem występowania bohaterek niniejszej notatki są nadrzeczne lasy łęgowe. Z uwagi na bujną roślinność i specyficzny mikroklimat, przyrównuje się je niekiedy do tropikalnych lasów deszczowych. W okresie wegetacyjnym zbiorowiska drzew, wchodzących w skład tego rodzaju ekosystemów (najczęściej są to wierzby i topole, ale też klony jesionolistne, wiązy, czy jesiony) wraz z towarzyszącymi im wiklinami, oglądane od strony rzeki, przypominają wyglądem formacje zielonych chmur o złożonej, wielowymiarowej strukturze.

Wielowymiarowa struktura nadwiślańskiego lasu łęgowego, gdzieś na Mazowszu.

W sierpniu ubiegłego roku miałem przedziwne doświadczenie. W trakcie samotnego spływu Wisłą z okolic Warszawy do Płocka nie oszczędzałem się. Dzień po dniu, od świtu prawie do zmierzchu, pracowicie „mąciłem” wodę pagajem. Dodatkowo, przez dwie noce z rzędu w zasadzie nie spałem. Przeszkadzały mi, między innymi, hałaśliwe skoki ryb, żerujących tuż przy brzegu, uderzenia o wodę bobrowych ogonów (bardzo nie podobała im się moja obecność), czy chrapliwe szczekanie kozłów saren, których kilka włóczyło się po okolicy. Dwukrotnie miałem też gości w obozowisku. Za pierwszym razem były to dwa młode lisy (na zmianę, bezczelnie próbowały podkradać mi rzeczy), a dzień później – w innym miejscu, odwiedziło mnie stadko jeleni. W efekcie, ostatniego dnia wyprawy byłem wypruty. Płynąłem przed siebie, chwilami mając naprawdę ciężkie powieki. Przesuwające się przed oczami monotonne widoki i powtarzalny rytm wiosłowania nie pomagały w utrzymaniu koncentracji. W pewnej chwili, gdzieś wśród wiślanych wysp za Wyszogrodem, z zaskoczeniem zorientowałem się, iż w ekranach nadrzecznej „zieleni” dostrzegam różne niesamowite kształty. Były to (m. in.) ogromne czaszki ziejące pustymi oczodołami, przeraźliwie wyglądające gargulce, głowy czarownic, goblinów lub trolli (często kilka, jedna przy drugiej, niczym głowy wykute w skale Mount Rashmore), a nawet złożone sceny z udziałem fantastycznych straszydeł. To nastąpiło nagle, jak gdyby w mojej głowie ktoś przełożył jakąś wajchę odpowiedzialną za percepcję. Wspomniane wyobrażenia były nad wyraz realistyczne i bez trudu byłem w stanie zobaczyć je niemal w każdym zgrupowaniu drzew. Efekt zapewne potęgowało to, iż świat oglądałem zza szkieł okularów polaryzacyjnych, mocno akcentujących grę światła i cienia. Ponadto, gałęzie poruszały się lekko na wietrze, co przydawało widziadłom pewnej dynamiki.

Czy zwariowałem? Oczywiście, że nie. Wytłumaczenie tego, co mnie spotkało, wbrew pozorom jest proste – dopadła mnie łęgowa pareidolia. Zasadniczo, pareidolia jest zjawiskiem psychologicznym, które polega na dostrzeganiu znanych kształtów w przypadkowych elementach otoczenia (m. in. chmury, skały, czy drzewa). Przyjmuje się, że jest to efekt ewolucyjnego mechanizmu ludzkiego mózgu, który w trosce o życie, preferuje błędnie identyfikować potencjalne zagrożenia (np. głowę drapieżnika w gęstwinie ulistnionych gałęzi) niż je przeoczyć.

Przykłady pareidolii ze świata roślin: słynne „myślące” drzewo oliwne z włoskiej Apulli [źródło], przywiędły kwiat róży [źródło], „drzewny demon” [źródło] oraz uschnięte kwiaty wyżlinu [źródło].

Szukając informacji o tym fenomenie, nie udało mi się natrafić na podobnie sugestywną, jak moja relację. Natknąłem się jednak na stwierdzenie, iż tendencja do interpretowania chaotycznych bodźców wzrokowych jako czegoś znajomego może nasilać się, gdy organizm jest zmęczony, a umysł działa na granicy percepcyjnej wydolności. Już wcześniej byłem świadomy, że „głowa” nie znosi pustki i może wypełniać ją własnymi projekcjami. Nie przypuszczałem jednak, iż zielona scenografia łęgu może wywoływać aż tak spektakularne efekty, oraz że osobiście będzie mi dane czegoś takiego doświadczyć. Współcześnie, lasy łęgowe – podobnie, jak cała dzika przyroda – przegrywają z nieustanną presją człowieka. Doszliśmy do momentu, że stanowią one tylko niewielki procent swojego pierwotnego areału. Niegdyś były jednak powszechne, prawdziwie dzikie i nieporównywalnie trudniej dostępne. Życie w dawnych czasach nie oszczędzało naszych poprzedników, ich przetrwanie wymagało bowiem wielokrotnie więcej wysiłku. W mniejszym stopniu niż my rozumieli, jak funkcjonuje świat i na pewno też nieporównanie częściej (w stosunku do nas) bywali wycieńczeni i głodni. Były to czynniki, które bez wątpienia mogły zwiększać podatność na różne pareidoliczne przeżycia. Po tym, czego doświadczyłem osobiście, jestem pewien, że mogły mieć one istotny wpływ na powstawanie mitów i wierzeń związanych z drzewami – szczególnie w kontekście symboliki związanej ze śmiercią i światem funkcjonującym poza przestrzenią dostępną zwyczajnemu postrzeganiu. Niestety, zagadnienie to wydaje się umykać ludziom zawodowo zajmującym się etnobotaniką, czy antropologią kulturową. Może warto byłoby zwrócić na podobne kwestie większą uwagę? Widzę tu ponadto potencjalne pole do badań z zakresu psychologii lub neurokogniwistyki nad wpływem naturalnej przestrzeni trójwymiarowej na ludzką percepcję.

Sokorowa menażeria

Latem, wałęsając się po nadwiślańskim łęgu wierzbowo-topolowym (Salici-populetum), nietrudno zrozumieć, dlaczego wielu określa go mianem „dżungli”. Oba ekosystemy charakteryzują się wszak wilgotnym mikroklimatem, bogactwem roślinności oraz złożonymi sieciami zależności, w których uczestniczą liczne gatunki roślin i zwierząt. Podobnie jak tropikalne lasy, łęgi pełnią ponadto istotną rolę w retencji wody, filtracji zanieczyszczeń, czy regulacji lokalnego klimatu, a cykliczne zalewanie ich sprzyja tworzeniu mozaiki różnych siedlisk przyrodniczych.

Typową cechą lasu, w którym w miarę niezakłócenie trwają naturalne procesy jest duża ilość martwego drewna. W zbiorowiskach leśnych nad Wisłą bezdyskusyjnie sprzyja temu obecność topoli. Jak wiadomo, są one mistrzyniami szybkiego wzrostu (mogą piąć się ku niebu nawet ponad dwa metry rocznie), ale zdolność ta ma swoją cenę. Ich drewno, mianowicie, ma niezbyt zwartą strukturę, co czyni je podatnym na różnego rodzaju uszkodzenia. Nie powinieneś być zatem zdziwiony, jeśli pod naprawdę wiekową nadrzeczną topolą zobaczysz swoisty krąg obłamanych konarów i gałęzi. Co ciekawe, fragmenty starych sokor (zwłaszcza, gdy są pozbawione kory) mogą mieć bardzo interesującą formę. Swym pokrojem nierzadko przypominają kości lub czaszki zwierząt. Dodatkowo, w odsłoniętych napływach korzeniowych, czy uszkodzonych fragmentach potężnych pni, nierzadko można dopatrzeć się też obecności różnych fantastycznych stworów (wracamy do tematu pareidolii).

Godne uwagi jest, że przebijając się przez gąszcz informacji o rodzaju Populus, nie natknąłem się dotychczas na podobne spostrzeżenia. Przyznaję – trochę mnie to dziwi, ponieważ studiując detale sylwetek protagonistek dzisiejszego wpisu, często miewam różne zoomorficzne skojarzenia i dla mnie są one czymś oczywistym (aby nie być gołosłownym, udostępniam garść fotografii obrazujących przedstawicieli owej topolowej menażerii).

Kilka pokazywanych już na tym blogu zoomorficznych fragmentów starych sokor.

Niewykluczone, że wspomniana luka informacyjna wynika stąd, iż ludzie na ogół obcują z miejskimi drzewami, które rzadko dożywają swych dni w spokoju i raczej nie osiągają rozmiarów maksymalnych dla swojego gatunku. W miastach obłamane konary zwykle są szybko usuwane, a uszkodzone, dziuplaste lub po prostu nietypowo wyglądające drzewa nierzadko wycina się pod pretekstem eliminowania potencjalnych zagrożeń. Ponadto, wielu z nas – w nieustannej pogoni za innymi sprawami – zwyczajnie nie poświęca przyrodzie zbyt wielkiej uwagi.

Kończąc powyższą dygresję – swoisty bestiariusz, zaklęty w topolowym drewnie naprawdę istnieje. Przypuszczam, że właśnie tego rodzaju widoki mogły być pierwotnym bodźcem, który doprowadził do powstania mitologicznych przekazów o istotach zamienionych w topole (Heliady opłakujące śmierć Faetona, czy też nimfa Leuke) lub do przekonania, że drzewa te mogą być siedzibami duchów, albo że w ich pobliżu łatwo o kontakt z takowymi. Jasne – może zbytnio się zapędzam (wysuwanych przeze mnie tez nie da się zweryfikować), ale faktem jest, że zwracanie uwagi na drzewa porastające łęgi może być siłą napędową dla wyobraźni czułego obserwatora. Mam nadzieję, że i Wy będziecie mogli się kiedyś o tym naocznie przekonać.

Od ptasiej czatowni do mitologii

Lubię samotne spływy środkową Wisłą. Oferują one nie tylko możliwość osobistego udziału w pasjonującej przygodzie, ale przede wszystkim umożliwiają nieskrępowane obcowanie z nieujarzmioną przyrodą. Naturalnym elementem takich „vistuliad” są obserwacje ptaków, dla których Rzeka stanowi niezwykle atrakcyjne siedlisko (zanotowano tu występowanie ponad 250 gatunków). Poruszam ten temat nie bez powodu. Mam mianowicie przypuszczenie, że do specyficznego sposobu, w jaki przez wieki postrzegano topole, pośrednio przyczynić się mogły także spotkania z niektórymi przedstawicielami tej pierzastej ferajny (oczywiście, nie tylko nad Wisłą, ale ogólnie nad rzekami).

Lustrując nadwiślański krajobraz z poziomu łodzi, bez trudu dostrzeżesz sokory i białodrzewy, które obumierają (lub już obumarły) stojąc. Ze względu na swoją strukturę oraz imponującą wysokość (nierzadko przekraczającą trzydzieści metrów), wystawiającą je ponad linię innych drzew, stanowią idealne czatownie dla bielików i kruków. Masywne, uschnięte konary, które straciły zdolność do fotosyntezy, zapewniają tym ptakom doskonały punkt obserwacyjny.

Martwa, nadwiślańska topola – wymarzona ptasia czatownia.

Podczas spływu, często widzę je właśnie w takich okolicznościach. Dla człowieka współczesnego, który zatracił potrzebę odczytywania sensu w gąszczu mitologicznych kontekstów, spotkanie z nimi nie wykroczy poza ramy atrakcyjnej obserwacji ornitologicznej. Warto jednak pamiętać, iż w wielu kulturach zarówno kruk, jak i bielik nie były zwyczajnymi ptakami. Orzeł – z racji swej siły i majestatu – przede wszystkim reprezentował potęgę bogów. Niekiedy był także strażnikiem, mającym baczenie na świat. Kruki, inteligentne i stroniące od ludzi, nad wyraz często kojarzone były z kolei ze śmiercią i wędrówką dusz między światami (podczas której niekiedy pełniły rolę przewodników). Biorąc to pod uwagę, wydaje się zrozumiałe, że ktoś wrażliwy i mocno zakorzeniony w dawnych wierzeniach, spotkanie z bielikiem lub krukiem mógł odczytywać jako moment mistyczny, niosący przesłanie od duchów przodków czy bogów. Jeżeli ptaki te będą szczególnie często obserwowane na wierzchołku topoli, to czy nie wydaje się logiczne, że również i ona z czasem stanie się elementem zbioru tych samych mitologicznych pojęć i znaczeń? Nie wiem, co o tym myślicie, ale do mnie przemawia taka koncepcja.

Podsumowując, mam nadzieję, że udało mi się na nowo zaczarować topole w Waszych oczach i pokazać, że nadal mogą kryć w sobie coś intrygującego. W dobie, gdy tempo życia zdaje się przytłaczać nasze zmysły, a ludzkość stoi na kolejnym rozdrożu, warto zatrzymać się na chwilę, by nawiązać bliższą więź z otaczającym nas światem. Pretekstem może być spotkanie z jakąś sędziwą topolą. Odkrywając ponownie piękno tego rodzaju drzew, mamy szansę na nowo (i po swojemu) odczytać w większości zapomniane konteksty. Obcowanie z nimi może budzić nie tylko echo głębokich skojarzeń z mitologicznymi opowieściami, które niegdyś kształtowały ludzką wyobraźnię, ale niewykluczone, że stanie się też karalizatorem, który pozwoli też lepiej zrozumieć siebie i odnaleźć równowagę wewnętrzną w harmonii z naturą. Kończąc ten wpis, właśnie tego sobie oraz wszystkim Wam życzę…